Wybrane pospolite rośliny jadalne i lecznicze południowego Podkarpacia

W ramach imprezy naukowej Noc Biologów, wspólnie z dr n. biol. Dominikiem Wróblem wygłosiliśmy wykład “Pospolite rośliny jadalne i lecznicze południowego Podkarpacia”.

Prezentacja (.pdf) dostępna pod linkiem: http://luskiewnik.strefa.pl/Dominik_wrobel_henryk_rozanski_jadalne_rosliny.pdf

Konspekt prezentacji:

Pospolite rośliny jadalne
i lecznicze południowego Podkarpacia

Dominik Wróbel & Henryk Różański

Orlica pospolita – Pteridium aquilinum (L.) Kuhn

Dennstaedtiaceae – rodzina paproci z rzędu paprotkowców (Polypodiales).

Bory szpilkowe i mieszane, dąbrowy, buczyny, bory jodłowo-świerkowe, zaniedbane pastwiska i wrzosowiska.

Gleby świeże-wilgotne, oligo-mezotroficzne, odczyn kwaśny.

Roślina kosmopolityczna.

Orlica pospolita – Pteridium aquilinum (L.) Kuhn

• Część jadalna: delikatne, długości ręki, zrolowane pastorałowato młode liście i kłącza (wiosna).

• Marynowane w solance lub occie, kiszone.

• Młode liście – jak szpinak.

• Młode pędy – jak szparagi.

• Sparzane, potem obierane.

• Młode liście obsmażane w oleju.

• Kłącza po wysuszeniu i zmieleniu à mąka helecho;

Wyspy Kanaryjskie  do wypieku chleba, placków.

Orlica pospolita – Pteridium aquilinum (L.) Kuhn

• Rhizoma Pteridii aquilini: skrobia (do 45%) [ziemniak 12-21%); garbniki katechinowe (6%), tłusty olej (ok. 1%), śluzy (akwilinan), seskwiterpeny, olejek eteryczny (0,18%), pterozyna (hypacron), pterozydy, związki cyjanogenne (prunazyna), saponiny.

• W Portugalii – taenifugum.

• W Japonii – liście – reumatyzm.

• U zwierząt – nowotwory, przechodzą kancerogeny do mleka.

• Toksyna rakotwórcza, genotoksyczna (DNA) – ptaquiloside.

• 1983 r – ustalenie struktury ptakwilozydu – norseskwiterpenowego glikozydu; działanie alkilujące w DNA (adenina, guanina) po oddzieleniu grupy cukrowej
z cząsteczki.

• Ptaquiloside w liściach 0,1-0,6%.

• Selen może niwelować wpływ kancerogenny.

Skrzyp polny – Equisetum arvense L.

• Rodzina: Equisetaceae – skrzypowate.

• Gleby świeże do wilgotnych, mezo- do eutroficznych,
o odczynie umiarkowanie kwaśnym do obojętnego.

• Gliniane i piaszczyste podłoża pól, łąk, ugorów, nasypów kolejowych, przydroży, lasów.

• Pędy zarodnionośne (wiosna).

• Pędy płonne.

Skrzyp polny – Equisetum arvense L.

• Część jadalna: pędy zarodnionośne, wczesnowiosenne.

• Pędy zarodnionośne obiera się ze skórki i zapieka w podpłomykach.

• Zarodnie miesza się z jajem surowym, soli i wylewa na patelnię z tłuszczem/masłem, po ścięciu gotowe do spożycia – omlet skrzypowy.

• Wierzchołki pędów obsmaża się w oleju i podaje z kłączami trzciny, ziemniakami, topinamburem puree, ryżem, kaszą…

• Pędy dusi się z grzybami (20-30 minut przed końcem obróbki dodać krojone pędy) na gęsto wydaje do ziemniaków lub chleba, a także jako dodatek do mięsa, kaszy, ryżu.

• Kiszono, zalewano octem i marynowano.

• Pędy zarodnionośne przechowywano w soli.

Skrzyp polny – Equisetum arvense L.

_• Sole mineralne: 10%, z czego 2/3 przypada na kwas krzemowy H₄SiO_4.

Chlorek potasu 1,5-2,5%; tlenek glinu, sole mangan, węglanu wapnia, fosforan potasu, siarczan potasu, fosforan i siarczanu wapnia, sole litu, złota, srebra.

• Alkaloidy: nikotyna, palustryna, palustrydyna.

Palustryna i palustrydyna pobudzają skurcze macicy, podnoszą ciepłotę ciała i przyspieszają tętno.

Nikotyna jest silnym agonistą receptorów N-acetylocholinowych, pobudza serce i podnosi poziom adrenaliny oraz dopaminy w organizmie.

Skrzyp polny – Equisetum arvense L.

• Flawonoidy 0,2-0,9% (kaempferol, kwercetyna); dz. spazmolityczne, moczopędne, przeciwwysiękowe, antyrodnikowe i przeciwzapalne.

• Tłuszcze (ok. 4,4%) zbudowane są z kwasu oleinowego, linolowego, stearynowego i fitosteryny.

• Kwas kawowy i jego pochodne, np. kwas kawoilo-szikimowy, kwas dikawoilo-mezo-winowy; protokatechowy i ferulowy; dz. przeciwzapalne, onkostatyczne, przeciwdrobnoustrojowe, ochronne na wątrobę i tkanki skóry.

• Loliolid (monoterpenoid) wykazuje dz. onkostatyczne i przeciwstarzeniowe wobec fibroblastów skóry.

• Skrzypy gromadzą w komórkach skrobię, glukozę, fruktozę i sacharozę.

Pałka (rogoża) – Typha: pałka wąskolistna – Typha angustifolia L.
i pałka szerokolistna – Typha latifolia L.

• Bylina z rodziny pałkowatych (Typhaceae).

• Hydrofit.

• Helofit.

• Na brzegach wód stojących i wolno płynących.

• Tworzy często rozległe, zwykle niemal jednogatunkowe szuwary.

• Kolby (owocostany) – jako alternatywa dla hubki.

Pałka (rogoża) – Typha: pałka wąskolistna – Typha angustifolia L.
i pałka szerokolistna – Typha latifolia L.

• Zielone wierzchołki kwiatostanów pałki gotuje się 2-3 minuty po czym obsmaża w oleju i zjada jako alternatywę dla kolb kukurydzy.

• Pyłek jako mąka (placki).

• Pyłek jako surowiec farmaceutyczny: jako alternatywa dla Lycopodium, do fałszowania droższego Lycopodium; do pudrowania chorej skóry, oparzeń, ran i jako puder ochronny.

• Młode pędy wiosenne: na surowo, po uprażeniu, po obgotowaniu (słodkie, mączyste).

• Z młodych pędów wiosennych oraz z rdzenia dolnej części pędów – napój (posiekać, pognieść, zalać wodą, macerować kilka godzin, przecedzić); po przefermentowaniu z drożdżami zawiera nieco alkoholu i dwutlenek węgla.

• Kłącza obrać, wysuszyć, zmielić à mąka; do placków, podpłomyków.

• Duże pąki na kłączach: odcięte smakują jak szparagi; można je uprażyć w oleju (dawniej w oleju z orzechów włoskich) i spożywać jako przekąskę lub ugotować w lekko osolonej wodzie; można marynować jak szparagi.

Pałka (rogoża) – Typha: pałka wąskolistna – Typha angustifolia L.
i pałka szerokolistna – Typha latifolia L.

• Leukoantocyjany

• Witamina B1, B2, C.

• W pyłku 18% cukrów (glukoza, fruktoza, arabinoza, ramnoza, ksyloza), 19% białka i 1,1% tłuszczów.

• Kłącze zawiera 30% skrobi, 7,8% białka; garbniki, saponiny, flawonoidy (kwercetyna, kaempferol), kwas szczawiowy 0,7%; 1,5-3% tłuszczów.

• W owocach występują pentozany 22%, rozpuszczalne w wodzie cukry 23%, białka 5-6%. W nasionach olej bogaty w kwas linolenowy.

• Wodne wyciągi z kłączy: nieżyty przewodu pokarmowego, owrzodzenia żołądka i jelit, stany zapalne jelit.

• Kolby po dojrzeniu jako środek opatrunkowy, na podpałkę.

• Kłącza z korzeniami jako surowiec odżywczy.

• Kwiaty męskie przy krwotokach, nadmiernych krwawieniach miesiączkowych, krwawych biegunkach, kamicy moczowej, zapaleniu nerek i pęcherza moczowego.

Trzcina zwyczajna – Phragmites australis
(Cavanilles) Trinius ex Steudel (rodzina Poaceae).

• Najbardziej dorodna i okazała trawa naszej flory.

• Higrofit i hydrofit.

• Ciepło- i światłolubna.

• Preferuje podłoże torfowo-mułowe.

• Unika gleb kwaśnych.

• Brzegi jezior i płytkie zbiorniki wodne, zabagnione łąki.

• Charakterystyczny dla szuwarów Phragmitetea.

• Przyspiesza proces lądowienia. Torfotwórcza.

• Wartość opałowa biomasy z 1 ha odpowiada 43 t węgla kamiennego.

• Do krycia dachów i produkcji mat.

Trzcina zwyczajna – Phragmites australis (Cavanilles) Trinius ex Steudel.

• Z ziarniaków można ugotować grysik (po oczyszczeniu z plew).

• Wiosenne pędy ścina się i gotuje w lekko osolonej wodzie 20 minut, spożywa jak szparagi, są słodkie.

• Woda po ugotowaniu może być użyta do zupy, sosu lub wypita (zawiera dużo skrobi).

• Kłącza mogą być suszone i mielone na mąkę (do placków).

• Mąka z kłączy trzciny uprażona – namiastka kawy.

• Kłącza białe po umyciu i obraniu gotuje się, następnie doprawia olejem, solą, pieprzem i spożywa jako warzywo, albo z jarmużem, rzeżuchą, szpinakiem, szczawiem lub szczawikiem zajęczym.

Trzcina zwyczajna – Phragmites australis (Cavanilles) Trinius ex Steudel.

• Ugotowane kłącza można rozdrobnić do puree i spożywać jako alternatywę dla ziemniaków.

• Ugotowane kłącza trzciny miksuję się z czosnaczkiem, czosnkiem ogrodowym lub czosnkiem niedźwiedzim.

• Młode źdźbła obiera się z pochewek, moczy 2 godziny i później praży. Uprażone źdźbła wysysa się ze słodkiego soku.

• Młode pędy nadziemne można rozgnieść i zalać wodą, moczyć 4-5 godzin, po czym uzyskany macerat wypijać jako napój energetyczny. Maceraty dawniej odparowywano,
a nawet karmelizowano uzyskując syrop.

Trzcina zwyczajna – Phragmites australis (Cavanilles) Trinius ex Steudel.

• Kłącze zawiera do 50% skrobi! (28-35% przeciętnie)

• Dużo krzemu i fosforu.

• Flawonoidy (trycyna, luteolina, chrysoeriol, kwercetyna, rutyna, izoramnetyna, orientyna, kaempferol); triterpeny (beta-amyryna, taraxerol).

• Karoteny (prowitamina A) 5,15 mg/100 g. Witamina C: 91 mg/100 g.

• Herba Phragmites: diureticum, dipahoreticum, antidiabeticum.

• W Chinach przy białaczce i raku piersi.

• W Japonii jako pokarm delikatesowy.

• W kłączu znaleziono alkaloidy indolowe: N,N-dimetylotyraminę, bufoteninę i graminę o działaniu psychodelicznym.

• Odwary z ziela i kłączy: kaszel, bóle płucne, bóle głowy, depresja, choroba wrzodowa, obrzęki, cukrzyca.

Czosnaczek pospolity – Alliaria officinalis Andrzejewski = Alliaria petiolata (Marschall von Bieberstein) Cavara et Grande (rodzina Brassicaceae = Cruciferae).

• Roślina dwuletnia.

• Kwitnie od maja do czerwca.

• Preferuje gleby świeże i wilgotne, zasobne, o odczynie obojętnym.

• Lasy liściaste, grądy, buczyny, łęgi, zwłaszcza w podgórskim zboczowym lesie lipowo-klonowym, w łęgu jesionowo-wiązowym, w łęgu wiązowym z fiołkiem.

• Zbiorowiska bylin na okrajkach i prześwietleniach lasów na siedliskach wilgotnych grądów i żyznych buczyn.

• Roślina pachnie czosnkiem.

Czosnaczek pospolity – Alliaria officinalis Andrzejewski = Alliaria petiolata (Marschall von Bieberstein) Cavara et Grande (rodzina Brassicaceae = Cruciferae).

• Jadalne części: kwiatostany, owoce, liście, całe ziele, pąki liściowe i kwiatowe.

• Świeże liście i pąki, wierzchołki pędów nadają się do sałatek warzywnych jako składnik aromatyczno-smakowy, czosnkowy. Olej z oliwek, olej konopny, lniany i rydzowy (lnicznik, lnianka) podkreślają i stabilizują smak rośliny.

• Siekane liście, pąki, wierzchołki do ciasta na podpłomyki.

• Liście i świeże kwiaty parzone w mleku z miodem – jako napój rozgrzewający, wzmacniający, przy osłabieniu, przeziębieniach, grypie, nieżycie układu oddechowego.

Czosnaczek pospolity – Alliaria officinalis Andrzejewski = Alliaria petiolata (Marschall von Bieberstein) Cavara et Grande (rodzina Brassicaceae = Cruciferae).

• Dojrzałe czarne nasiona roztarte w moździerzu dają z octem, solą i olejem – musztardę.

• Można łączyć z rdestem ostrogorzkim, rzeżuchą, bluszczykiem kurdybankiem, trybulą, listkami stulisza lekarskiego, z puree trzcinowym lub z kłączy pałki wodnej.

• Dodatek do szpinaku i jarmużu.

• Posiekany czosnaczek można dusić na podsmażonej cebulce i maśle/oleju, następnie zaprawić mąką i śmietaną, dodać soli.

Czosnaczek pospolity – Alliaria officinalis Andrzejewski = Alliaria petiolata (Marschall von Bieberstein) Cavara et Grande (rodzina Brassicaceae = Cruciferae).

• Ziele zasobne w karoteny (prowitaminę A), w przeliczeniu na witaminę A: 8600-19000 j.m./100 g świeżego soku (1 IE Vitamin A ≙ 0,3 µg Retinol ≙ 0,6 µg Beta-Carotin).

• Witamina C: 190-400 mg/100 g soku/przecieru.

• Glukozynolaty (glukotropaeolina), synigryna, allilosiarczki, saponiny, kwas synapinowy; kwas ferulowy, kardenolidy (nasiona); flawonoidy.

• Cystyna, cysteina, metionina.

• Jako środek żółciotwórczy, żółciopędny, rozgrzewający, pobudzający krążenie krwi, przyspieszający regenerację tkanek, wykrztuśny, odkażający, przeciwreumatyczny, odtruwający.

Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum Linne (rodzina Alliaceae)

• Bylina.

• Kwitnie od kwietnia do maja.

• Częsty w reglu dolnym w Karpatach, na Pogórzu Karpackim i Sudeckim, w rozproszonych stanowiskach w południowej części kraju, sporadycznie spotykany na niżu.

• Preferuje gleby wilgotne, eutroficzne, o odczynie obojętnym.

• Świeże wilgotne lasy liściaste: grądy niskie, żyzna buczyna, olszyny górskie.

Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum Linne

• Glukozynolaty, cysteinosulfotlenki (alliina), tiosiarczki, ditiiny, ajoen; związki siarkowe lotne z para wodną (12%).

• Metionina, cysteina, cystyna.

• Fruktozany (15%).

• Flawonoidy.

• Śluzy.

• Saponiny.

• Witamina C 150 mg/100 g świeżej masy.

• Potas 340 mg/100 g.

• Mangan 320 mg/100 g świeżej masy.

Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum Linne

• Pod wpływem enzymu allinazy powstaje allicyna.

• Alliina jest bezwonna, dopiero uszkodzenie rośliny, przetwarzanie wywołuje uwolnienie enzymu i rozpad do wonnej allicyny.

• Olejek czosnkowy posiada właściwości przeciwpasożytnicze i żółciopędne.

• Świeży czosnek niedźwiedzi: hipotensyjne, hipoglikemiczne, hipocholesterolemiczne, hipolipidemiczne, przeciwmiażdżycowe.

Czosnek niedźwiedzi w fitoterapii i diecie Szwajcarii.

• Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum L. (Bär-Lauch) – napar przy miażdżycy, nadciśnieniu, zakażeniach układu oddechowego, nieżytach przewodu pokarmowego i chorobach skórnych.

• W Szwajcarii, Niemczech, Austrii: w sklepach spożywczych: ogonki liści marynowane, liście marynowane do zawijania farszu.

• Sery owcze, kozie, krowie, sery pleśniowe i żółte zawierają sok z czosnku niedźwiedziego, świeże lub suszone/liofilizowane liście czosnku niedźwiedziego. Pesto czosnkowe, oleje aromatyzowane… Bärlauch Kräuterbutter.

• Dodatek do sałatek, duszony jak szpinak, zaparzany w mleku, do gotowania i zapiekania ryb oraz mięs.

• Do pizzy, chleba, placków ziemniaczanych, podpłomyków.

Gwiazdnica pospolita – Stellaria media (Linne) Villars (rodz. goździkowate – Caryophyllaceae)

• Roślina roczna lub ozima, czasem kwitnąca cały rok.

• Gatunek polimorficzny o dużej plastyczności.

• Rośnie na glebach świeżych i wilgotnych, żyznych i bardzo żyznych, o odczynie obojętnym.

• Gatunek ubikwistyczny o szerokiej amplitudzie ekologicznej.

• Występuje na wilgotnych siedliskach ruderalnych i segetalnych, na polach
i w ogrodach, wchodzi jako gatunek synantropijny w zbiorowiska leśne (forma maxima, dorastająca do 90 cm dł.).

• Bardzo podobny gatunek pospolity na Podkarpaciu: gwiazdnica zaniedbana – Stellaria neglecta Weihe (w niektórych systemach uważana za formę: Stellaria media var. neglecta (Weihe) Mert. et Koch).

Gwiazdnica pospolita – Stellaria media (Linne) Villars

• Spożywana od tysięcy lat jako roślina jarzynowa, towarzysząca roślinom uprawianym jako chwast.

• Ziele siekane dodawano do sałatek, polewano olejemlnianym/ konopnym/ rydzowym/ orzechowym lub oliwą z oliwek.

• Dodawano do chleba, do ciasta na podpłomyki.

• Nadaje się tez jako farsz do pierogów i pyzów z czosnkiem niedźwiedzim lub czosnaczkiem.

• Można dusić na maśle i cebulce/szczypiorku, podobnie jak szpinak, potem doprawić śmietaną z mąką.

Gwiazdnica pospolita – Stellaria media (Linne) Villars

• Witamina C (ok. 110-300 mg/100 g); karoteny ok. 35 mg, witamina PP (ok. 0,5 mg), hydroksykumaryny; flawonoidy (rutyna), saponiny, fitosterole i alkohole cukrowe (pinitol).

• Przeciwzapalny, przeciwświądowy, moczopędny, odtruwający i pobudzający procesy anabolizmu (asymilacji).

• Przeciwwysiękowo, przeciwzapalnie i rozjaśniająco na cerę.

• Pobudza ziarninowanie tkanki łącznej właściwej i naskórnikowanie = epitelizację.

• Wodny wyciąg i sok z gwiazdnicy łagodzi objawy świądu, zaczerwienienia i trądziku różowatego. Zmiękcza naskórek i wągry, ułatwia oczyszczanie porów.

• Wspomaga leczenie atopowego zapalenia skóry i suchego zapalenia skóry.

• Wzmacnia i uszczelnia naczynia krwionośne.

• Saponiny gwiazdnicy działają wykrztuśnie i jako depurativum.

• Napar z miodem nadaje się do leczenia nieżytu oskrzeli, chrypki i kaszlu suchego.

• Przy reumatyzmie, łuszczycy, wypryskach i owrzodzeniach skóry.

Dane zaprezentowane pochodzą często z naszych badań i literatury zagranicznej tłumaczonej przez nas. Dlatego prosimy o uszanowanie praw autorskich i podanie źródła informacji. W trakcie wykładu podawaliśmy źródła literaturowe.