W związku z pandemią koronowirusa na ćwiczeniach z Receptury powinniśmy nauczyć się przygotowywać płyny dezynfekcyjne. Wzoruję się w tym momencie na publikacjach przedwojennych, własnych badaniach i doświadczeniach naukowców z okresu wielkiej pandemii wirusa grypy hiszpanki w latach 1918-1919 (wirus H1N1 typu A grypy, grypa hiszpanka zabiła w tym okresie wg różnych szacunków od 50 do 100 mln ludzi).
Podczas sterylizacji z określonego przedmiotu zostają usunięte wszystkie żywe drobnoustroje oraz wirusy. Celem dezynfekcji jest zabicie chorobotwórczych drobnoustrojów, które mogą zakazić ludzi, zwierzęta lub rośliny. Odkażanie ma na celu zapobieganie zakażeniom. Antyseptyka to zapobieganie, albo też zwalczanie zakażeń skóry i błon śluzowych (ran) za pomocą substancji chemicznych.
Wirusy w przeciwieństwie do bakterii, grzybów i pierwotniaków są bezkomórkowymi formami życia. Bezkomórkowa forma życia oznacza, że nie wolno wyników badań z zakresu skuteczności środków bakteriobójczych, bakteriostatycznych i fungistatycznych, czy grzybobójczych – odnosić do wirusów! Najmniejsze wirusy mają 20 nm średnicy, np. Parvovirus B19 wywołujący rumień zakaźny ma średnicę 20-24 nm, koronawirus SARS-CoV-2 wywołujący zespół ciężkiej ostrej niewydolności oddechowej ma średnicę 60-140 nm. Genom wirusów zawiera dwuniciowy DNA, jednoniciowy DNA, dwuniciowy RNA lub jednoniciowy RNA. Stąd wyróżnia się wirusy DNA i RNA. Genom koronawirus SARS-CoV-2 składa się z jednoniciowego RNA ( ssRNA). Genom otoczony jest strukturą białkową. Powłoka białkowa otaczająca genom wirusa nosi nazwę kapsydu. Kapsydy są zbudowane z licznych podjednostek białkowych zwanych kapsomerami. Niektóre wirusy mają dodatkowe struktury, które są pomocne w zakażaniu gospodarza, np. otoczka błonowa otaczająca kapsyd. Takie otoczki pochodzą z błon komórkowych gospodarza. Zawierają one białka i glikoproteiny pochodzenia wirusowego oraz fosfolipidy i białka biomembran komórek gospodarza. Wirusy są pozbawione enzymów metabolicznych i struktur niezbędnych do translacji (rybosomów), czyli syntezy białek. Wirusy są pasożytami, mogą więc replikować się jedynie wewnątrz komórek gospodarza. Żyją kosztem substratów żywiciela. Budują swoją strukturę ze składników zawartych w komórkach zarażonego osobnika.
Efektywny i skuteczny środek odkażający powinien:
1) w krótkim czasie działać skutecznie odkażająco
2) działać na możliwie jak największą liczbę drobnoustrojów
3) być dobrze tolerowany przy zastosowaniu na skórę i błony śluzowe oraz rany
4) nie wywoływać alergii
5) po wchłonięciu nie powodować zatrucia
6) cechować się trwałością i stabilnością
7) ulegać biodegradacji
8) nie tracić aktywności w obecności wydzieliny surowiczej i ropnej, odchodów i krwi.
Wyróżnia się środki do dezynfekcji otoczenia i wydalin/wydzielin oraz przedmiotów. Środki do dezynfekcji otoczenia i wydalin oraz wydzielin służą do odkażania pomieszczeń, toalet, ścieków, patologicznych substancji. Z kolei substancje do dezynfekcji przedmiotów przeznaczone są do odkażania tkanin, powierzchni roboczych i narzędzi. Środki antyseptyczne służą do odkażania ran, skóry i błon śluzowych. Niejednokrotnie preparaty do dezynfekcji przedmiotów i antyseptyczne do ran służą również do odkażania rąk.
Dogłębne odkażanie rąk ma na celu usunięcie bakterii doraźnie występujących na skórze i stale występujących (jako naturalna mikroflora), namnażających się w warstwie rogowej skóry. Zatem środek odkażający musi cechować się dobrymi zdolnościami penetrującymi skórę. Stąd do takich preparatów dodaje się substancje powierzchniowo czynne, np. sole amoniowe, mydło, polisorbaty. Środek szybko ścinający białko, obkurczający naczynia krwionośne i przestwory międzykomórkowe oraz pory skórne, ściągający, może zadziałać zbyt powierzchniowo, przez co nie zniszczy drobnoustrojów w głębi skóry. Do środków odkażających ręce często dodaje się również składniki zapobiegające nadmiernemu wysuszeniu i zniszczeniu skóry, np. woski, skwalen, alkohole cukrowe, glicerynę, węglowodory, sylikony.
Środki odkażające przede wszystkim uszkadzają strukturę biomembran, których nie ma u wirusów. ma to więc znaczenie w przypadku bakterii, czy grzybów patogennych. Takie substancje niszczą wtedy strukturę lipoproteinową błon komórkowych, np. obniżają napięciem powierzchniowe, denaturują białka receptorowe i transportowe. Inne z kolei uszkadzają enzymy błonowe lub wewnątrzkomórkowe. Należy pamiętać, że wirusy takich enzymów nie mają, bowiem nie posiadają budowy komórkowej!. Niektóre substancje odkażające niszczą kwasy nukleinowe, jednak zanim to nastąpi muszą przeniknąć przez struktury białkowe. Takie preparaty działają na wirusy. Również substancje odkażające reagujące z kapsydem wirusowym degradują strukturę wirusa. Niebezpieczne dla wirusów są substancje utleniające grupę merkaptanową –SH do disiarczku oraz reagujące z kwasami nukleinowymi, np. kwas nadoctowy, nadmanganian potasu, nadtlenek benzoilu, dwuchromiany i in. Aldehydy reagują z grupami aminowymi białek drobnoustrojów. Po utworzeniu związków N-hydroksymetylu, jako niestabilnego stadium pośredniego, białkowe łańcuchy zostają ze sobą nieodwracalnie połączone poprzez atom węgla grupy karbonylowej. Alkohole i fenole uszkadzają białka i lipidy błonowe.
Nie jest prawdą, że alkohol 50% i o niższym stężeniu zniszczy wirusy. Wiele białek nie jest wrażliwych na działanie niskoprocentowego alkoholu, nie ulega denaturacji. Roztwory alkoholu służą nawet do ekstrakcji niektórych frakcji białek roślinnych, zwierzęcych, bakteryjnych, czy wirusowych. Do dezynfekcji należy używać alkoholu etylowego C2H5OH lub propylowego (izopropanolu) C3H7OH o stężeniu od 70 do 80%. Alkohol 60% nie jest pewny w działaniu, a obecność w środowisku substancji organicznych zawsze obniża efektywność antyseptyczną alkoholu propylowego lub etylowego. Stąd minimum 65-70% alkohol jest przydatny jako antyseptyk i środek dezynfekcyjny. Nie może być również alkohol wysokoprocentowy, powyżej 80%, bo ten działa powierzchniowo na bakterie i wirusy, nie wnika do wnętrza zarazków i przez to staje się bezużyteczny. Obecność wody (20-30%) jest warunkiem bakteriobójczego i przeciwwirusowego działania alkoholu.
Spory bakterii nie są wrażliwe na alkohole!
Związki chloru również są średnio efektywne wobec wirusów. Zatem wszelkiego rodzaju chloraminy i podchloryn nie zadziała efektywnie niszcząco na wirusy, o czym wiedziano już przed II wojną światową. Chloramina B i T działa niszcząco na wirusy lepiej niż podchloryn sodu lub wapnia.
Ciekawe jest również, że jodofory zawiodły w chorobach wirusowych. Wirusy są słabo wrażliwe na Polyvinylpyrrolidon ( „PVP“ = „Povidon”) oraz jodoform. Jodyna działa przeciwwirusowo dzięki obecności etanolu! Płyn Lugola nie wpływa niszcząco na wirusy w wystarczającym stopniu!
Wirusy są wrażliwe na aldehyd glutarowy. Działa aktywnie przy pH 7,5-8,5. Stosowano 2% roztwory aldehydu glutarowego do dezynfekcji powierzchni (posadzki, ściany, sprzęt). Trzeba zwrócić uwagę na pH roztworu (np. dodatek do mydła potasowego lub sodowego).
Wirusy niszczy aldehyd mrówkowy, czyli formaldehyd. Roztwór wodny formaldehydu (35-37%) nosi nazwę formaliny. Formalina 2-5% (roztwór wodny) lub z dodatkiem alkoholu 15-20% jest wystarczająca do zniszczenia wszystkich wirusów. Niestety przykro pachnie, drażni śluzówki, denaturuje białko skóry (skóra staje się twarda, sucha, pękająca, z bolesnymi ranami), przez co nie nadaje się do dłuższego stosowania. Nie zaleca się również używania w obecności dzieci i osób z chorobami nieżytowymi układu oddechowego. Jednakże jeżeli chcemy zdezynfekować posadzki/podłogi, ściany, przedmioty itd. jest to niewątpliwie środek skuteczny i pewny w działaniu. Do formaliny dodawano dawniej metanol, etanol lub propanol, aby zwiększyć jej przenikliwość do wirusów, bakterii i grzybów. Prątki gruźlicy są średnio wrażliwe na formalinę. Spory bakterii praktycznie niewrażliwe. Bakterie Gram-dodatnie średnio wrażliwe, natomiast bakterie Gram-ujemne i grzyby są wrażliwe na formalinę. Ropa, krew i odchody obniżają skuteczność formaliny.
Związki fenolowe są słabo rozpuszczalne w wodzie i mają silny zapach. Działają bójczo na formy wegetatywne bakterii i grzyby. Wywierają wpływ przeciwwirusowy. Nie działają na spory bakterii. Lepiej działają w środowisku kwaśnym, a nie zasadowym!. Białka, oleje, odchody, wydzielina ropna zmniejszają efektywność związków fenolowych. Chlorek sodu, metale i kwasy podnoszą aktywność bójczą i statyczną fenoli. Jeżeli zmieszamy krezol z mydłem potasowym uzyskamy lizol o charakterystycznym i przenikliwym zapachu (50% roztwór krezolu w mydle potasowym płynnym). 2-5% roztwór lizolu był używany do zmywania powierzchni, sprzętu, a w czasie wojny również obmywania skóry. Do tej grupy należy fenol (kwas karbolowy), tymol, karwakrol, pirogalol, krezol, 2-naftol i in.
Kwas nadoctowy jest wyjątkowy pod względem działania bójczego i statycznego. Niszczy skutecznie wirusy, bakterie Gram-dodatnie, Gram-ujemne, spory bakteryjne i grzyby. W sprzedaży jest około 40% roztwór kwasu nadoctowego. Ma silne właściwości utleniające. Nadaje się do dezynfekcji wszystkiego, w roztworach wodnych 0,25-2,5%. Świetnie odkaża skórę. Roztwory wodne nie są trwałe, ważne tylko 1 dobę, stąd konieczność ciągłego ich przygotowywania. Stężony kwas nadoctowy jest wysoce niebezpieczny, wybuchowy, przy jego rozcieńczaniu zachowujemy wysoką ostrożność.
Chlorheksydyna jest dobrze rozpuszczalna w wodzie i alkoholu. Nie drażni tkanek. Przyjemnie pachnie. Bakterie Gram-dodatnie są średnio wrażliwe. Bakterie Gram-ujemne nie są wrażliwe. Prątki gruźlicy i spory bakterii nie są wrażliwe. Wirusy nie są wrażliwe lub są słabo wrażliwe. Generalnie kiepski środek dezynfekcyjny i antyseptyczny.
Czwartorzędowe związki amoniowe, np. benzalkonium, cetrimonium, cetalkonium działają bakteriobójczo na bakterie Gram-dodatnie i Gram-ujemne. Nie działają na pierwotniaki i i słabo działają na wirusy oraz grzyby. Mają właściwości detergentów (emulgator kationowy). Nie drażnią skóry. Zmniejszają napięcie powierzchniowe.
Kwas borowy i boran sodowy nie działają na wirusy w praktyce.
Ozon O3 działa wybitnie przeciwwirusowo i bójczo wobec bakterii oraz grzybów beztlenowych. Rozkłada się do tlenu O2. W czasie pandemii wskazane jest ozonowanie pomieszczeń za pomocą ozonatorów, a następnie ich wietrzenie.
Woda utleniona H2O2 – 3% jest jednak zbyt słaba i w obecności krwi oraz przesączu osocza krwi oraz ropy ulega szybkiemu rozkładowi pod wpływem katalazy. Działa zbyt powierzchniowo i zbyt krótko.
Nadmanganian potasu KMnO4 wywiera wpływ antywirusowy, przeciwgrzybiczy i antybakteryjny. Posiada też właściwości odwaniające, przeciwzapalne i utleniające. Nadaje się do kąpieli, płukanek, przemywania skóry i ran.
Tymol i eugenol oraz odpowiednio olejek eteryczny tymiankowy i goździkowy niszczą wirusy, bakterie i grzyby silniej niż kwas karbolowy (fenol).
Tlenek etylenu działa bakterio-, grzybo- i wirusobójczo. Stosowany jest do sterylizacji wrażliwych na wysoką temperaturę leków i narzędzi chirurgicznych oraz do wyjaławiania środków spożywczych i odzieży. Jest efektywny przy dużej wilgotności powietrza. Niestety drażni układ oddechowy i oczy. Pomieszczenia po jego użyciu trzeba wietrzyć.
Bardzo cennymi substancjami przeciwwirusowymi są olejki eteryczne. Olejki można rozpuścić w spirytusie 70-80%, w octanie etylu oraz w mieszaninie eteru dietylowego z etanolem 80-90%. Dobrze rozpuszczają się w benzynie ekstrakcyjnej i acetonie. Rozpuszczalniki te same w sobie działają antyseptycznie i uszkadzają strukturę wirusów, bakterii i grzybów. Olejki mają jednak charakterystyczny zapach, przez co ograniczone jest ich stosowanie w publicznych instytucjach, czy placówkach zdrowia. Olejki mogą wywołać reakcje alergiczne. Sprawdziły się jednak w zwalczaniu zakażeń wirusowych i bakteryjnych, były oficjalnie stosowane w medycynie, zanim wprowadzono do lecznictwa chemioterapeutyki syntetyczne (sulfonamidy, fluorochinolony) oraz antybiotyki. Używane były również w czasie rozmaitych pandemii/epidemii do aromatyzowania pomieszczeń, inhalacji, nasączania maseczek ochronnych, odkażania ubrań i ciała. Można je łączyć z środkami powierzchniowo czynnymi (np. mydła, czwartorzędowe związki amonowe), przez co nabierają lepszych zdolności penetrujących patogeny. Alkohol, eter, octan etylu, aceton, benzyna, chloroform i glikol propylenowy zwiększają siłę bójczą olejków eterycznych. W dawnych miksturach odkażających udział olejków w wymienionych rozpuszczalnikach był niski, rzędu 0,2-0,25-0,5, rzadziej ponad 1, czy 2%.
Do olejków przeciwwirusowych należą, między innymi: olejek z drzewka herbacianego, olejek tymiankowy, olejek lebiodkowy, olejki z roślin cytrusowych (np. cytrynowy, pomarańczowy, bergamotowy), olejek z trawki cytrynowej, olejek lawendowy, olejek eukaliptusowy, olejek cynamonowy, olejek anyżowy, olejki z drzew iglastych (np. cedrowy, pichtowy, daglezjowy, modrzewiowy), olejek melisowy, olejek z ziela angielskiego (korzennika lekarskiego), olejek z mirtu cytrynowego (Backhousia).
Rp.1. Płyn odkażający.
Olejek herbaciany 5 ml
Olejek eukaliptusowy 5 ml
Olej rycynowy lub lanolina 10 g
Izopropanol lub etanol skażony 71-75% ad 1000 ml (1 L)
DS. Lanolinę lub olej rycynowy wykłócić w alkoholu, dodać olejki, dopełnić alkoholem do 1000 ml. Płyn opalizujący, nie wysusza skóry. Do zmywania powierzchni, odkażania przedmiotów, narzędzi, skóry, opryskiwania w sprayu.
Rp.2. Płyn odkażający.
Olejek eukaliptusowy 10 ml
Fenol krystaliczny lub cresolum 1 g
Olej rycynowy lub lanolina 5-10 g
Propanol izopropanol lub etanol 71-75% do 1000 ml
Rp. Płyn odkażający 3.
Olejek eukaliptusowy (Oleum Eucalypti) 10 ml
Tymol (thymolum) 1 g
Kwas octowy 95-99% (Acidum aceticum) 5 ml lub (seu) Kwas mlekowy (acidum lacticum) 80-90% 5 ml
Izopropanol (isopropanolum = propan-2-ol) 75-80% do (ad) 1000 ml (dopełnić do 1000 ml)
Składniki mieszać do uzyskania klarownego roztworu.
Płyn nadaje się do spryskiwania i przemywania skażonych przedmiotów, powierzchni oraz skóry.
Wymienione płyny można pół na pół wymieszać z detergentem i po rozcieńczeniu wodą (60-100 ml/3-6 L wody gorącej) stosować do zmywania powierzchni oraz mycia różnych urządzeń (np. klawiatury, myszki komputerowe, blaty stołów, poręcze).
Rp. 4. Mydło potasowe odkażające
Olejek eukaliptusowy 10 ml
Fenol krystaliczny, thymol lub cresolum 1 g
Gliceryna 50 ml
Izopropanol lub etanol 70% 50 ml
Mydło potasowe lub marsylskie płynne ad 1000 ml (dopełnić do 1 L).
Do mycia skóry.
Wysuszone dłonie (wskutek częstego mycia) najlepiej smarować maścią z witaminą A (dostępna w aptekach), maścią Echinacin (Madaus), maścią lub kremem z pantenolem oraz maścią lub kremem Linomag, maścią Alantan lub Alantan Plus, albo maścią allantoinową (kremem allantoinowym) zawierającą 2-3% alantoiny (np. na eucerynie, lanolinie).
Rp. Krem do rąk pielęgnujący i antyseptyczny.
Olej konopny lub migdałowy 15 g
Alkohol cetylowy lub olej kokosowy 10 g
Lanolina lub euceryna 10 g
Gliceryna 10 g
Wosk pszczeli 5 g
Azulan lub Azucalen – płyn 1 g (w aptekach)
Olejek lawendowy lub herbaciany 1 g
Masło Shea lub kakaowe ad 100 g
DS. Składniki stałe rozpuścić na łaźni wodnej, wymieszać, na końcu dodać olejek eteryczny, schłodzić w lodówce.
20 lat temu opublikowałem w internecie przegląd środków antyseptycznych stosowanych w medycynie. Na tej stronie jest wiele przydatnych informacji. Zapraszam do czytania:
Najnowsze komentarze